Մշակույթի զարգացման նախադրայլները
Հայկական մշակույթն արդյունաբերական հասարակության երկրորդ շրջափուլում մեծ վերելք ապրեց։
Եվրոպական քաղաքակրթական նվաճումների հետ անմիջական շփումը, դրանց մի մասի յուրացումն ու համադրումը ազգային արժեհամակարգի հետ ապահովեց հայ մշակույթի առաջընթացը բուն Հայաստանում։
Ռուսաստանում վերելք ապրող ժողովրդավարական շարժումները ռուսական առաջադիմությունը և արվեստը էական ազդեցություն արևելահայության մշակույթի վերելքի վրա։
Իսկ արևմտահայերը զարգացման ազդակներ էին ստանում Եվրոպայից մասնավորապես Ֆրանսիայից։
Արևելահայերի մշակությաին գլխավոր կենտրոնը Թիֆլիսն էր իսկ արևմտահայերինը Կոստանդնուպոլիսը։
Նոր սեունդը իր առաջ դրել էր ազգային գիտակցության զարգացումը։
Վերելքին նպաստեց նաև քաղաքական և հասարակական կազմակերպությունների գործունեությունը։
Կրթական համակարգը
19-րդ դարի երկրորդ կեսին վերելք ապրեց հայկական դպրոցը:
Արևելահայության շրջանում կար երկու տեսակի դպրոց՝պետական և ազգային:
Դպրոցներում պարտացիր ուսուցման լեզուն ռուսերենն էր, դասավանդում էին՝կրոն, հայերեն, ռուսերոն, վայելչագրություն,թվաբանություն, երգեցողություն, աշխարհագրություն, բնագիտություն, պատմություն:
Բացվեցին իգական հաստատություններ, այդ գործում մեծ է պերճ Պռոշյանի ավանդը, որի շնորհիվ1864թ. Շուշիում բացվեցին իգական դպրոցներ:
Էջմիածնում բացվեց հոգևոր ճեմարան Գևորգ Դ-ի նախաձեռնությամբ(1874թ.):
Օսմանյան կայսրության կազմում գտնվող արևմտահայությունը կրթության ոլորտում նույնպես առաջընթաց ուներ, գործում էին երկու կարգի դպրոցիներ՝նախակրթական և երկրորդական:
Վարագա վանքում 1857թ. բացվեց <<Ժառանգավորաց>> վարժարանը:
1870թ.Գարեգին Սրվանձտյանցը Վանում հիմնադրեց Իգական վարժարան:
1881թ. բացվեց Սանասարյան վարժարանը:
Գիտության զարգացումը
Բնական գիտությունները
Այս ժամանակաշրջանում հայ նշանավոր գիտնականները ապրում էին Հայաստանի սահմաններից դուրսնշանավոր գիտնական Անդրեաս Արծնունին, քիմիկոս Ջակոմո ճմաչյանն, ֆիզիկոս Հովհանես Ադամյանը, աստղագետ Խորեն Սինանյանը, բժիշկ Մարգար Առուստամովը, ֆիզիկոլոգ Լևոն Օրբելին:
Հայագիտությունը
19-րդ դարի կեսերից բուռն զարգացում ապրեց հայոց լեզուն:
Հայգիտության այս ճյուղի վերելքը կապված էլեզվաբանների նոր սերնդի ներկայացուցիչենրի՝Ստեփան Մալխաստյանցի,Մանուկ Աբեղյանի, Հրաչյա Աճառյանի:
Հայ միջնադարյան պատմիչների, երկերի թարգմանույթան, հայ ազգագրության և հավատալիքների հետազոտության առումով նշանակալից էր Մոսկվայի լազարյան ճեմարանի պրոֆեսոր Մկրտիչ Էմինի դերը:
Հայագետ պրոֆեսորներից էին նաև՝Նիկողայոս Մառը,Ղևոնդ Ալիշանը,Անտոն Գարագաշյանը, Մ. Օրմանյանը, Նիկողայոս Ադոնցը:
Գրականությունը և մամուլը
Գրականության հասարակական դերի վարձրացումը
Բուռն վերելք է ապրում նաև գրական կյանքը:
19-րդ դարի կեսերին հայ գրականության մեջ գերիշխող էր կասիցիզմը:Հայ կալսիցիզմի գլուխգործոցը Արսեն Բագրատունու վիպերն է:
Կասիցիզմին հաջորդում է ռոմանտիզմը՝գրաբարին փոխարինելու է գալիս աշխարհաբարը:Հայ գրողների նոր սերնդի շարքում առանձնանում են Միքայել Նալբանդյանը և Րաֆֆին:
Ժամանակի ազգային ոգու արտահայտիչը պոեզիան էր:Մեծ ժողովրդականություն է ձեռք բերում Ռափայել Պատկանյանի պոեզիան:
1880թթ.-ին հայ գրականությունը անցում է կատարում ռոմանտիզմից ռեալիզմ:Արձակի նոր սերնդի գլխավոր դեմքերն էին՝Մորացանը, շիրվանզադեն, Գրիքոր Զրոապը, Նար դոսը և այլն:
20-րդ դարի սկզբում դասական ռեալիզմը փոխարինվում է՝նատուռալիզմ, սինվոլիզմ,նեռռոմանտիզմ:
Պոեզիայում ասպարեզ է գալիս նոր սերունդը՝Սիամանթո, Վահան Տերյան, Դանիել արուժան, Միսահաք Մեծարենց:
Մամուլը արդյունաբերական որոշման բնորոշ կողմերից է տեղեկատվական հավաքման և մշակման երևույթը:
Դարի կեսերի ամենանշանավոր պարաբերականը 1858-64թթ. մոսկվայում հաստատված <<Հյուսիսափալն էր>>, որի խմբագիրը, ակնավոր հրապարակախոսը, հայագետը և արևելագետը Ստեփանոս նազարյանն էր:
Ստեղծվել են նաև՝<<Մշակ>> թերթը, որի հիմնադիր ու խմբագիրն էր Գրիգոր Արծրունին, Ա Չոբանյանի խմբագրությամբ <<Անահիտ>> հանդեսը, Լևոնյանի խմբագրությամբ <<Գեղարվեստը>> և այլն:
Արվեստը և ճարտարապետությունը
Կերպարվեստը
Արվեստի արդիական գործունեություններն թափանցեցին նաև հայ կերպարվեստի բնագավառը:
Պետերբուրգի գեղարվեստի ակադեմիայի սան Գևորգ Բաշինջաղյանը հայտնի է իր բնանկարներով:
Եղիշե Թադևոսյանը բնանկարների բացի ստեղծել է նաև կրոնական և պատմադիցաբանական պատկերներ:
Այս շրջանի հայ նկարչության մասնագետ է եղել նաև Մարտիրոս Սարյանը:
Պատմական նկարձի ձևավորման զարգացման փուլում մեծ դեր է խաղացել նաև Վարդագես Սուրենյանը:
Մեծ դեր են ունեցել նաև Երվանդ Ոսկանը և Անդրեաս Տեր-Մարուքյանը:
Թատրոնը
Այս շրջանում ստեղծվել է հայ պրոֆեսիոնալ թատրոնը:
1861թ. ստեղծվեց մշտական խումբը պետրոս Մաղաքյանի ղեկավարությամբ:
Թիֆլիսում հրավիրված պոլսահայ դերասաններն են՝Պետրոս Ադամյանը և Սիրանույշը:
Երաժշտությունը
Երաժշտությունը այս ժամանակաշրջանում նույնպես շատ զարգացել է:
Տիգրան Չուխաջյանը հիմնեց հայ օպերային արվեստը:
20-րդ դարի երկրորդ կեսի կարևորագույն ձեռքբերումներից է արևելահայ կոպոզիտորական դպրոցի ձևավորումը, որի հիմնադիրն էր Կրիստափոր Կարա-Մուրզան:
Ստեղծվեց նաև Զիվանու դպրոցը:
Հայ հոգևոր նոտագրելու և աղավաղումներից փրկելու խնդիրը լուծեց Կոմիտասը:
Մեծ դեր խաղաց Արմեն Տիգրանյանի <<Անուշ>> օպերան:
Ճարտարապետություն
Թիֆլիսում գործող նշանավոր հայ ճարտարապետներից էին՝Գ. Տեր Միքայելյանը, Ս. Սարկիսյանը, Հ. Քաջազնունին:
Ճարտարապետությունը զարգանում էր Կ Պոլսի Պալյանների նշանավոր տոհմի ճարտարապետների շնորհիվ:
Պապիկյան Գրիգոր 